MASKER
Ik kijk naar een film van het carnaval in Venetië
waarin reusachtige poppen met monstreuze koppen
geluidloos van oor tot oor grijnzen
en een meisje dat te mooi is voor mij
inwoner van een kleine stad in het noorden
schrijlings op een vishagedis rijdt.
Opgravingen in mijn land hebben kleine
zwarte hoofdjes aan het licht gebracht
hun gruwelijke glimlachjes dichtgeplakt met gips
toch draait ook hier de kleurige draaimolen rond
en lonkt en meisje met zwarte kousen naar
een olifant twee blauwe leeuwen met frambozetongen
en vangt een verlovingsring in de vlucht.
Ons lichaam laat zich niet dwingen tot rouw
ons gehemelte smult van het zoete dessert
trek je serpentines en je kransen recht
en buig je zo voorover: laat heupen elkaar raken
je dijen leven
laat ons vluchten vluchten.
[1946]
- Tadeusz Różewicz (vertaling: Gerard Rasch), Gezichten (Meulenhoff, 1981)
Het is moeilijk om je niet beledigd of ontmoedigd te voelen door mensen die het allemaal niet zo nauw nemen met de richtlijnen van het RIVM. Moeilijk als je zelf te maken hebt met dierbaren die kwetsbaar zijn, wilde ik schrijven, maar hier tekent zich iets vreemds af aan mijn verontwaardiging: wie heeft er niet te maken met dierbaren die kwetsbaar zijn?
Wat doe je met mensen die het niet willen snappen? Die leg je het nog een keer uit. Het kabinet en het RIVM zijn dat al een tijdje aan het doen. Helpt het?
'Ons lichaam laat zich niet dwingen tot rouw', schrijft de Poolse dichter Tadeusz Różewicz in de vertaling van Gerard Rasch. Hij schrijft dat in bovenstaand gedicht over een kermis in Polen in 1946. Er zijn in die dagen kennelijk 'zwarte hoofdjes aan het licht gebracht/ hun gruwelijke glimlachjes dichtgeplakt met gips', maar de mensen willen er niet van weten.
Het gaat daar natuurlijk over Auschwitz. Różewicz' werk, dat met 'Maskers' min of meer een aanvang neemt, laat zich voor een goed deel drijven door de overtuiging dat het noodzakelijk is om het gruwelijke in de ogen te kijken, in een wereld die dat niet wil. Nu ik het gedicht teruglees in deze tijd, treft het me dat hij meteen al aan het begin van zijn oeuvre doorheeft dat zijn 'project' zinloos is. Dat maakt de woede van zijn gedichten niet minder, maar het zorgt er wel voor dat ik ineens meer compassie in zijn oeuvre lees.
En dat ik compassie heb met de mensen die gaan groepsyoga'en of lekker met z'n allen naar het strand. Meer dan ik zou willen, ik geef het toe. Want ik ben ook heel boos. Maar ik was zelf ook láter in mijn gevoel van urgentie dan mijn lief, bijvoorbeeld. Logisch: de gruwel is haar naderbij.
Wat betekent: je moet je de gruwelijkheid van wat er kan gebeuren in kunnen denken om het goede te doen. Het is misschien laakbaar als mensen daar ondanks vele verzoeken niet toe bereid zijn, maar het is misschien ook onverstandig om te verwachten dat iedereen dat wel zal kunnen. Dit is niet het moment om te hopen dat iedereen een beter mens wordt dan hij of zij is.
Of: misschien is leiderschap de bereidheid je de gruwel in te denken namens de mensen die dat minder goed kunnen. Femke Halsema noemde de repressieve maatregelen die nog zouden kunnen komen 'draconisch', en ik snap dat goed: ze zijn draconisch. Maar ik vind het afsluiten van de parkeerplaatsen bij het strand in Zandvoort, of het afsluiten van het strand in Noordwijk, óók iets van compassie hebben. En niet alleen met de mensen die in Zandvoort en Noordwijk wonen, ook met de mensen die te slecht in staat zijn om door te hebben dat zij de dood verspreiden als ze er massaal op uit trekken. Ook zij worden tegen zichzelf beschermd door deze maatregelen van de burgemeesters.
Ik zal het anders zeggen: nu verwachten we van iedereen dat hij/zij zich indenkt dat er heel veel onnodige doden gaan vallen. Dat zéggen we ook steeds, gisteren zei Arjen Lubach het zelfs zo letterlijk mogelijk: houd afstand, dan gaan er minder mensen dood. Een hek voor de parkeerplaats zorgt ervoor dat we elkaar daarmee minder om de oren hoeven slaan. Het brengt rust. Voor de mensen die grotere kans hebben om dood te gaan, voor de mensen die het wel begrijpen, voor de mensen die het niet begrijpen.
Ik heb geen zin meer om die mensen uit te schelden. Ik word er alleen maar ongelukkig van. Ik heb geen zin meer om van die mensen hetzelfde te verwachten als van de mensen die zich vrijwillig in de verantwoordelijke posities hebben gemanoeuvreerd. Ik zou tegen die laatste mensen, ook namens de groepsyoga'ers dus, willen zeggen: ontdoe u van uw idee dat ieder mens in staat is om op eigen titel correct en rationeel om te gaan met deze grote crisis, waarin een juist voor die zich rationeel en eigenmachtig achtende mens een zo onvoorstelbaar gruwelijke dood centraal staat.
De vraag is niet of we dwang gaan toepassen, dat is wat ik leer uit die gedicht van Różewicz. Wat we nu toepassen is de dwang tot rouw. Dat werkt niet. Tijd voor een andere dwang.
P.S. Dit is geen pleidooi voor een 'lockdown' (al mag dat best een optie zijn). Ik doel alleen op de realiteit van de groepsuitjes die we gezien hebben. Wat daarmee concreet moet gebeuren, laat ik graag aan anderen over. Ik denk dat er allerlei opties zijn om daar iets mee te doen. Ik volg wat dit betreft vooral de genuanceerde en compassionele daadkrachtigheid van Angela Merkel met grote interesse.